Η ανάπτυξη του λόγου τα πρώτα 3 χρόνια της ζωής

Α. Από το κλάμα στην πρώτη λέξη

–  ‘Πότε το παιδί σας άρχισε να μιλά;’

– ‘Ήταν περίπου ενός έτους όταν είπε τις πρώτες λεξούλες με σημασία’

Στην πραγματικότητα, η εμφάνιση της ομιλίας δεν συντελείται έτσι ξαφνικά μέσα σε μια νύχτα, ως δια μαγείας. Το παιδί δεν ξυπνά κάποιο πρωί και ξεκινά να μιλά προς έκπληξη όλων. Όπως όταν φτιάχνουμε ένα κέικ πρέπει να προσθέσουμε τα κατάλληλα συστατικά στον κατάλληλο χρόνο πριν το ψήσουμε, έτσι και για να φτάσει το παιδί στο στάδιο των πρώτων λέξεων θα πρέπει να έχουν προηγηθεί κάποια άλλα σημαντικά γεγονότα. Ένα από αυτά θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε προσοχή και επεξεργασία ακουστικών ερεθισμάτων. Με άλλα λόγια, καλλιέργεια της ακουστικής ικανότητας ή, ακόμη πιο απλά, αξιοποίηση των αυτιών μας. Η κατάκτηση του λόγου λοιπόν ξεκινά με την γέννηση του βρέφους και ίσως και πιο πριν. Έρευνες έχουν δείξει ότι το παιδί που γεννιέται αναγνωρίζει τη φωνή της μητέρας, καθώς έχει μάθει να την ακούει ενώ ζούσε ακόμη μέσα στην κοιλιά της (ως ήχο που μεταδίδεται από σώμα σε σώμα με την δόνηση των οστών και όχι μέσω της αέρινης οδού). Γνωρίζουμε άλλωστε, ότι τα νεογέννητα βρέφη δείχνουν μια προτίμηση προς την ανθρώπινη ομιλία σε σχέση με κάθε άλλο ήχο, ακόμα και της μουσικής που τόσο τα ηρεμεί.

Κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου ζωής, τη λεγόμενη προ-γλωσσική περίοδο, η ανάπτυξη της επικοινωνίας στο παιδί ακολουθεί αναγνωρίσιμα στάδια ή σταθμούς ανάπτυξης. Έτσι, το νεογέννητο πραγματοποιεί την πρώτη του επικοινωνία με βλεμματική επαφή μετά την 2η-3η εβδομάδα. Από την 6η εβδομάδα περίπου παράγει άναρθρες κραυγές, φωνήσεις. Καθώς η ανάπτυξη της επικοινωνίας έχει πάρει για τα καλά το δρόμο της, το κλάμα, από αντανακλαστική αντίδραση στη δυσφορία αρχίζει και γίνεται εργαλείο επικοινωνίας. Έτσι, το μωρό αρχίζει να “χρησιμοποιεί” το κλάμα όταν πεινάει ή όταν θέλει να ζητήσει την παρουσία της μητέρας. Από τον 3ο κιόλας μήνα της ζωής, το χαμόγελο επίσης χρησιμοποιείται επικοινωνιακά: το βρέφος θα χαμογελάσει για να δηλώσει χαρά/ικανοποίηση ή φιλική διάθεση.

Πέντε μηνών και το μωρό είναι πλέον σε θέση να φωνάξει για να προσελκύσει την προσοχή. Εκεί κοντά, γύρω στον 6ο μήνα της ζωής, εμφανίζεται και το βάβισμα που χαρακτηρίζεται από διάφορους συνδυασμούς γλωσσικών ήχων: ναμαναναναμαμανα…………. Το βάβισμα, που γίνεται τόσο για εξάσκηση των οργάνων άρθρωσης όσο και για επικοινωνιακούς λόγους, προσαρμόζεται σταδιακά στους ήχους της μητρικής γλώσσας του παιδιού, όποια κι αν είναι αυτή. Δηλαδή το παιδί που βαβίζει, ολοένα και περισσότερο απομακρύνεται από την παραγωγή τυχαίων φωνήσεων / ήχων και μετακινείται προς τους ήχους ομιλίας της μητρικής του γλώσσας. Έτσι, το Ελληνόπουλο θα βαβίσει χρησιμοποιώντας ελληνικά φωνήματα, το Ισπανόπουλο ισπανικά και πάει λέγοντας. Αυτό είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που δείχνει να οφείλεται στην αξιοποίηση της ακουστικής εμπειρίας του κάθε βρέφους. Επτά με οκτώ μηνών πια, το παιδί έχει ήδη συλλάβει και τη μελωδία της γλώσσας. Δεν γνωρίζει ακόμη λέξεις, γνωρίζει όμως το μουσικό σχήμα της γλώσσας – τη λεγόμενη επιτόνιση – και το χρησιμοποιεί στο βάβισμά του. Με άλλα λόγια, το παιδί ‘χρωματίζει’ το βάβισμά του, προσδίδει σε αυτό προσωδιακά χαρακτηριστικά, μελωδία πρότασης. Όπως φαίνεται, έχει ήδη μάθει στο στάδιο αυτό τον γνωστό σε όλους μας κανόνα ‘δεν είναι τόσο το τι λες όσο το πώς το λες’ 🙂  .

Παράλληλα με την συγκέντρωση ακουστικής εμπειρίας και την εξέλιξη των προλεκτικών φωνήσεων όπως το βάβισμα, η προ-λεκτική φάση της επικοινωνίας περιλαμβάνει την ανάπτυξη και το συντονισμό μη λεκτικών χαρακτηριστικών επικοινωνίας όπως μορφασμοί, χειρονομίες και στάση σώματος. Το παιδί, στον 9ο μήνα της ζωής του, αρχίζει να δείχνει στον γονιό αντικείμενα γύρω του. Αυτό το κάνει είτε δηλώνοντας επιθυμία να πιάσει τα αντικείμενα αυτά στα χέρια του (αίτημα) είτε θέτοντας ένα κοινό αντικείμενο αναφοράς (αναφοράς) στον μη λεκτικό, επικοινωνιακό διάλογο που δημιουργεί με το γονιό.

Όλα αυτά προετοιμάζουν για την λεκτική επικοινωνία, η οποία είναι πια προ των πυλών !  Το παιδί που κλείνει τους 12 μήνες ζωής, σύντομα θα ανακαλύψει ένα πολύ αποτελεσματικότερο εργαλείο για την ικανοποίηση των επικοινωνιακών του αναγκών, την ομιλία !

Γνωρίζουμε καλά ότι κάθε παιδί ακολουθεί την δική του μοναδική πορεία ανάπτυξης, αναπτύσσει και αναπτύσσεται μέσα από μια ιδιαίτερη εξελικτική διαδρομή. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να περπατήσει σε ηλικία 10 μηνών και ένα άλλο στους 18 μήνες, χωρίς αυτό αναγκαστικά να σημαίνει ότι το πρώτο είναι πιο ώριμο ή πιο έξυπνο. Παρότι η διαφορετικότητα δεν συνιστά εξαίρεση αλλά κανόνα, συχνά έχουμε την ανάγκη ως γονείς να συγκρίνουμε την πορεία του δικού μας παιδιού με κάποιες σταθερές, τα γνωστά σε όλους μας “ορόσημα ανάπτυξης”, έτσι ώστε να να αξιολογηθεί η πορεία του δικού μας παιδιού.

Β. Οι πρώτες του λέξεις …

‘Κλείνοντας’ τον πρώτο χρόνο της ζωής του το παιδί ήδη κατανοεί 20 με 60 λέξεις κι ας μην τις χρησιμοποιεί το ίδιο στην έκφρασή του. Στην ανατολή του δεύτερου έτους -12 με 15 μηνών, μπορεί να φτάσει και τους 18 μήνες- το παιδί ξεκινά να μιλά! Στο στάδιο αυτό δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να ‘επενδύει’ με συγκεκριμένες ακολουθίες ήχων την πλούσια (λόγω της εμπειρίας που έχει ήδη συλλέξει) σκέψη του.

Το κίνητρό του; Πιο αποτελεσματική επικοινωνία.

Το αποτέλεσμα; οι πρώτες αναγνωρίσιμες λέξεις.

Στο στάδιο αυτό καθαρές λεξούλες μπορεί να προφέρονται από το παιδί ανάμεσα σε μακριές ακατανόητες ακολουθίες ήχων.

Οι πρώτες-πρώτες λέξεις μπορεί να έχουν ιδιαίτερη, ιδιοσυγκρατική σημασία για το παιδί. Για παράδειγμα πριν ακόμη το παιδί αντιληφθεί ότι η λέξη ‘μαμά’ αναφέρεται σε κάποιο συγκεκριμένο άτομο μπορεί να την καταλαβαίνει και να την χρησιμοποιεί σαν κάτι που όταν το λέμε κάνει κάποιον γύρω μας να μας χαμογελάει και να μας παίζει…

Αυτό συμβαίνει γιατί οι πρώτες-πρώτες λέξεις (οι λεγόμενες “πρωτολέξεις”) λειτουργούν κυρίως ως ένας τρόπος επιζήτησης και διατήρησης της επικοινωνίας παρά σαν συμβολική αναπαράσταση προσώπων και αντικειμένων -αυτό που πραγματικά είναι οι λέξεις.

Τέλος οι πρώιμες αυτές λεξούλες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την άμεση εμπειρία του παιδιού μας. Έτσι για παράδειγμα το παιδί μπορεί να πει τη λέξη ‘γάλα’ όταν δει το μπιμπερό του γεμάτο γάλα. Δεν θα πει ίσως όμως το ίδιο όταν δει ένα διαφορετικό μπιμπερό ενός άλλου παιδιού γεμάτο γάλα!

Κατά το ολοφραστικό στάδιο που διανύει ένα παιδί της ηλικίας αυτής, ακούμε μια λέξη κάθε φορά. Η λέξη αυτή (συνήθως ουσιαστικό) συχνά φέρει τη σημασία μιας ολόκληρης φράσης, την οποία το παιδί αδυνατεί φυσικά να πει – γι αυτό και αναφερόμαστε στη αναπτυξιακή αυτή περίοδο του λόγου ως ‘ολοφραστικό στάδιο’. Έτσι το παιδί της ηλικίας αυτής λέει ‘μπαμπά’ εννοώντας ίσως ‘να ο μπαμπάς ήρθε’ ή ‘αυτές είναι οι παντόφλες του μπαμπά’ ή χίλιες άλλες σημασίες.

Στην πορεία παρατηρείται συνήθως ένα μοτίβο ανάπτυξης όπου το παιδί μετά από ένα σύντομο, φαινομενικά ‘στάσιμο’ διάστημα, διαπιστώνεται μία έκρηξη παραγωγής λέξεων, γύρω στην ηλικία των 18 μηνών με 2 ετών. Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι η κατανόηση προηγείται και θα πρέπει να προηγείται της έκφρασης. Έτσι, κλείνοντας τα δύο έτη, ο μικρός μας φίλος διαθέτει ένα λεξιλόγιο έκφρασης γύρω στις 200 λέξεις και κατανοεί αρκετές εκατοντάδες λέξεις – φυσικά, οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί και συνήθως παρατηρείται μεγάλη απόκλιση από παιδί σε παιδί.

Το ολοφραστικό στάδιο διαδέχεται το τηλεγραφικό στάδιο όπου το παιδί συνδυάζει 2 ή 3 λέξεις μαζί σε φράση. Δεν υπάρχει ακόμη ολοκληρωμένη συντακτική δομή πρότασης, δηλαδή η ομιλία μοιάζει με τηλεγράφημα. Η μετάβαση από το ολοφραστικό στο τηλεγραφικό στάδιο συντελείται στο τέλος περίπου του δεύτερου έτους ζωής. Ο λόγος του παιδιού στο στάδιο αυτό είναι σαφώς πιο πλούσιος σε σημασία. Το πιο πλούσιο λεξιλόγιο και ο συνδυασμός των δύο λέξεων σε φράση δίνουν τεράστιες δυνατότητες λεκτικής έκφρασης. Η ικανότητα κατανόησης – σε προηγμένο πάντα επίπεδο έναντι της έκφρασης – επιτρέπει την αποκωδικοποίηση αναρίθμητων απλών προτάσεων και οδηγιών.

Από την ηλικία των 21/2 ετών και ως τα 5 περίπου χρόνια ο λόγος συνεχίζει τους δικούς του ραγδαίους ρυθμούς ανάπτυξης. Μην προσπαθείτε πλέον να μετρήσετε πόσες λέξεις το παιδί σας γνωρίζει και χρησιμοποιεί γιατί απλά μέχρι να τις μετρήσετε θα έχουν διπλασιαστεί! Καινούριες λέξεις, νέες – ολοκληρωμένες πια – εκφράσεις ξεφυτρώνουν κάθε τόσο. Το παιδί της ηλικίας αυτής εφοδιάζει το λεξιλόγιό του με περίπου 5 επιπλέον λέξεις κάθε μέρα που περνάει.

Εμείς από τη πλευρά μας, ευτυχείς θεατές αυτής της συναρπαστικής ανάπτυξης του λόγου σπεύδουμε να υποστηρίξουμε τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, ενθαρρύνοντάς το, ενισχύοντας την προσπάθειά του και διαμορφώνοντας με την επικοινωνία και το λόγο μας ένα πλούσιο, γλωσσικά, περιβάλλον.

Πηγή: Κέντρο Λόγου ΕΥ ΛΕΓΕΙΝ